"Мужыцкая праўда" №6 (1862). Рукапіс неапублікаванай газеты1
У 1989 г. у Вільні ў касцёле Св. Францыска Асізскага (Бернардзінскі касцёл) была выяўлена патаемная ніша, у якой знаходзіліся дакументы, датычныя паўстання 1863 г. Яны трапілі ў фонд Літоўскага нацыянальнага музея (Lietuvos Nacionalinis Muziejus). Сярод іншых дакументаў у гэтай калекцыі аказаўся рукапіс №6 "Мужыцкай праўды". Таксама на асобнай картцы было па-польску напісана: Oryginal Muzyckiej Prawdy. Nr 6.
Выданне газеты звязана з дзейнасцю аднаго з кіраўнікоў паўстання ў Беларусі і Літве Вікенція Канстанціна (Кастуся) Каліноўскага (1838–1864), постаць якога займае асаблівае месца ў беларускай гістарычнай памяці. Вобраз Кастуся Каліноўскага даўно перакрочыў межы ўласна гістарыяграфіі. Як трапна заўважыў вядомы публіцыст і літаратар Сяргей Дубавец, Каліноўскі стаў беларускім нацыянальным героем нумар 1. У 2006 г. падчас масавых пратэстаў супраць фальсіфікацыі вынікаў прэзідэнцкіх выбараў у краіне вобраз Кастуся Каліноўскага ператварыўся ў сімвал барацьбы за дэмакратычную і свабодную Беларусь. Менавіта гэта было прычынай чарговай спробы сучасных прыхільнікаў "заходнерусізму" выкрасліць Каліноўскага з беларускай гісторыі як "безусловного поляка" і "экстремиста"2. Месца Каліноўскага ў беларускім нацыянальным пантэоне павінен быў заняць "талантливый администратор" губернатар Мураўёў, больш вядомы сучаснікам як "вешальнік". Гэтая спроба аказалася няўдалай, але не была апошняй.
Сёння зноў чуюцца галасы ідэолагаў і гісторыкаў, якія глядзяць на беларускую мінуўшчыну і постаць Кастуся Каліноўскага з пазіцый жыхароў "Заходняга краю Расеі". Іх актыўнасць не ў апошнюю чаргу справаканая знаходкамі парэшткаў паўстанцаў 1863 г. на гары Гедыміна ў Вільні і ідэнтыфікацыяй (на 95%) асобы апошняга кіраўніка паўстання ў Беларусі і Літве.
У гэтай сітуацыі вялікае значэнне мае працяг даследаванняў гісторыі паўстання 1863–1864 гг. у Беларусі і Літве, а таксама постаці Кастуся Каліноўскага. Якраз таму з дазволу кіраўніцтва Літоўскага нацыянальнага музея на старонках гадавіка публікуем тэкст і выяву рукапісу №6 "Мужыцкай праўды"3, які так і застаўся рукапісам. Вядомы нам апублікаваны №6 датычыў гвалтоўнай ліквідацыі грэка-каталіцкай царквы ў Беларусі (1839) і заклікаў чытачоў вяртацца да "праўдзівай веры дзядоў і прадзедаў"4.
А вось галоўнай тэмай неапублікаванага нумара была барацьба супраць "маскоўскага Цара", што забраў "нашую справядлівую вольнасць" з дапамогай "гыцляў" з "вялікіх паноў", якія сталі на шлях дзяржаўнай здрады. Гаворачы пра набліжэнне паўстання супраць "маскалёў", газета заклікала не перадаваць уладу "панам", бо галоўнымі змагарамі за "вольнасць" з’яўляюцца "маладзёж", "местэчковыя" і "мужыкі".
Таксама трэба адзначыць спробу аўтара (ці аўтараў) растлумачыць чытачам, што яны жывуць на "літоўскай зямлі" і з’яўляюцца "літоўцамі". Гэта яшчэ адно сведчанне таго, як цяжка нараджалася ў ХІХ ст. уласна беларуская ідэя, што, дарэчы, зусім не змяншае заслугаў Кастуся Каліноўскага ў гэтым працэсе.
Даследчыкам варта падумаць пра адсутнасць традыцыйнага подпісу "Яська-гаспадар з-пад Вільні", а таксама пра тое, што найбольш частым зваротам да чытачоў быў нехарактэрны для іншых нумароў "Мужыцкай праўды" зварот "Дзяцючкі" як памяншальнае ад вядомага нам "Дзяцюкі"5. Застаюцца загадкай прычыны таго, чаму гэты нумар не быў апублікаваны. Аўтарства Літоўскага правінцыйнага камітэта пацвярджаецца пячаткай з выявай поціску рук і словамі: "ODWAGA" i "ROZWAGA", а таксама вядомай манаграмай6. Дата складання "арыгіналу" (12 кастрычніка 1862 г.) прымушае пераглядзець вядомую нам храналогію выданняў нумароў "Мужыцкай праўды". Так, славуты знаўца Каліноўскага Г. Кісялёў лічыў, што №4 газеты выйшаў "каля кастрычніка 1862 г.", №5 – "каля лістапада 1862 г.", а №6 – "каля снежня 1862 г."7 Гэтае датаванне з’яўляецца агульнапрынятым, але, відавочна, што яно патрабуе перагляду.
Тэкст публікуецца лацінкай з захаваннем аўтарскай пунктуацыі, а таксама пазначэннем правак у тэксце. Змешчаныя выявы дакумента ствараюць магчымасць для больш грунтоўнага знаёмства з тэкстам.
 |  | 
| ||
| Рукапіс ненадрукаванага №6 "Мужыцкай праўды" (арыгінал) | ||||
Nr 6 Mużyckaja Prauda8 Wy Dziaciuki peunie nie wiedajecie chto wy takije, jak nazywajeć sia heta ziemla, na jakoj naszyje baćki żyli, na jakoj my żywiemo i naszyje dzietki życi buduć, szto z jeju czaupło sia z daunich let, jakim heto sposobom maskal pad siebie zaharnuù i dla czoho to jon nas da hetaje pary jeszcze trymaje. Kab każen z was nie byu jak bydła, szto niczoho nie znaje, a wiedau usio toje, szto czeławiek wolny wiedać pawinien, – ja piszu heto piśmo – wy Dziaciuczki adno z uwahaju mienie pasłuchajcie. Ziemla nasza z wiekou wiecznych nazywajeć sia litouskaja, a my to nazywajem sia Litoucy. Kaliś to i naszyje baćki mieli swaich karaliou, szto adwahu ich na wajnie, a sprawiedliwość u sudzie na ceły świet znali. Dla toho to Palaki szto to żywuć kala Warszawy naszaho Karala wybrali i swaim Karalom. Z hetaje pary Dziaciuczki my prysiahnuli na wiek wiekou życi z Palakami, razom na wajnu chadzici, mieci adzin rąd, adnu wieru, i jak szeroka ziemla nasza, adnu wolność dla usich. No nie dumajcie, kab usie hetaho hacieli, było i mież nami szmat, a najbolsz z wielikaho pańskaho rodu, szto im wolność takaja wielmi kałoła u oczy; dla taho to jeny szukali tolko sposobu jak skrucici wolność, i samim adno z jeje karystawać. No prociu hramady nie mahli niczoho zrabici. I byłoby dobre u naszom kraju. No na naszeje bezhałowje u susiedztwie z nami żyu maskouski Car. U jeho Dziaciuczki z rodu nie było nijakoj wolności, nichto nawet nie byu życia peuny. Dla toho to Car maskouski wielmi zbajau sia, kab narod jeho uhledzieuszy naszu wolność, nie stau buntowaci sią i nie wyhnau Carou swoich za usie hołowy. Paczau jon dla toho z nami wajawaci, no nijak nie moh nas abdużaci, i jakojeby jon nie prysyłau wojsko, my zausiudy jeho wyhaniali. Tahdy Car maskouski nie mohuczy nas wajnoju padbici wydumau druhi sposób, – Dumau Car, szto nichto jemu nie piereszkodzić usich ciemiężyć. No nie tak Boh sudziù. U 31 roku maładzioż da i miasteczkowyje, lepsz znajuczy jakaja to niesprawiedliwość na świeci, jak adni druhich ciemiężać, a usiemu hetamu najbolsz winien Maskal, zhawaryuszy sia, da i zbuntowali sia. Kiepsko byłoby uże z Maskalom, kab usienki narod paczau byu buntowaci, no za toje u nas, Dziaciuczki, mużyk dauno uże mieuby swoj kusok ziemli i byłoby szczaście i byłaby sprawiedliwaja wolność. No nie tak zrabiło sia jak hacieli tyja, szto dabro dumali. Mużyki nie wiedali za szto zbuntowali sia miasteczkowyja, da i maładzioż i dla taho nie paszli da paustania, a Napisau ja heto piśmo dla toho, kab usie wiedali jak rabici treba i skul dabra spadziewaci sia. Adzywaju sia ja da Was miasteczkowyja i maładzioż i prasici Was budu, kali zbuntujecie sia to nie addawajcie u ruki panou nijakoho rądu, - my adno Wam budziem wieryci, a to dla toho, szto adno wy sami hatowy życie swaje addaci za naszu wolność. Dziaciuczki, bratcy maje mużyckaho rodu, słyszyć sia uże toj czas, kali my nawieki rastaniemy sia z maskouskim Prowincyonalny Litewski Komitet Wilno d. 12 paździer. 1862. |
