Сьвіслацкія аркушы - Кастусь Каліноўскі

Алесь Смалянчук (Гародня – Вільня)
доктар гістарычных навук

Асоба Кастуся Каліноўскага як даследчая праблема

10 сакавіка 1864 г. у Вільні на шыбеніцы загінуў Вікенцій Канстанцін (Кастусь) Каліноўскі. Людзі, якія прыйшлі ў гэты дзень на Лукішскую плошчу, былі ўражаныя мужнасцю аднаго з кіраўнікоў паўстання. Каліноўскі нават у апошнія хвіліны жыцця захоўваў цвёрдасць духу і яснасць думкі. Падчас чытання смяротнага прысуду, ён не ўтрымаўся ад рэплікі: “У нас нет дворян. Все равны…”¹ Гэты вядомы эпізод, а разам з ім і нашыя веды пра апошнія дні жыцця Каліноўскага, калі былі напісаныя “Лісты з-пад шыбеніцы”, прымушаюць яшчэ раз задумацца над яго асобай. Што дапамагло Каліноўскаму з годнасцю і мужнасцю сустрэць смерць? Упэўненасць ва ўласнай праваце? Зацятасць і імкненне нават на эшафоце працягваць барацьбу? Шляхецкая бравада? Ці ён прымаў смерць з пачуццём, што гэта не канец?..

І, сапраўды, фізічная смерць Кастуся Каліноўскага стала пачаткам яго існавання як “справядлівага”, “рэвалюцыйнага дэмакрата”, “народнага героя”, “дыктатара Літвы”, “польскага тэрарыста” і г. д. у гістарычных даследаваннях, у публіцыстыцы, у літаратуры, ва ўсім тым, што нямецкія даследчыкі Яан і Алейда Асманы акрэслілі паняццем “культурная памяць”².

Кастусь Каліноўскі быццам і пасля смерці захаваў выдатныя здольнасці да канспірацыі. Зразумець матывы яго ўчынкаў, разгадаць пэўную загадку яго асобы складана. Каліноўскі ў нечым быў “тыповым чалавекам” сваёй эпохі (“такім як усе”), у нечым быў такім як некаторыя, а ў нечым – непадобным ні на каго. Грунтоўнае разуменне асобы ў спалучэнні з даследаваннем як самога паўстання, так і дзейнасці Кастуся Каліноўскага – гэта рэальны шлях да навуковага асэнсавання ягонага месца ў беларускай гісторыі.

Дзеля разумення постаці кіраўніка апошняга паўстання ў Беларусі і Літве варта паглядзець на яго, як на асобу з уласным светапоглядам, характарам, звычкамі і прыхільнасцямі, нарэшце, эмацыйнасцю… Юры Лотман калісьці раіў даследчыкам навучыцца аналізаваць чалавечыя эмоцыі, калі яны хочуць вывучаць чалавека ў гісторыі. На жаль, прыходзіцца канстатаваць, што амаль за стагоддзе беларускага каліноўсказнаўства і працы многіх вядомых даследчыкаў якраз у гэтым накірунку зроблена не шмат.

Пачынаць такую працу неабходна з аналізу гістарыяграфіі Беларусі, Польшчы, Літвы і Расіі. У гэтым артыкуле засяроджу ўвагу толькі на пачатках вывучэння жыцця і дзейнасці Каліноўскага, а таксама на тым, як яго вобраз паступова набываў беларускія нацыянальныя рысы, а таксама пэўныя чалавечыя якасці...

Першымі былі польскія даследчыкі, якія з’яўляліся непасрэднымі ўдзельнікамі паўстання³. Адным з першых звярнуўся да постаці К. Каліноўскага Агатон Гілер, вядомы дзеяч групоўкі “белых” падчас паўстання. У чатырохтомнай працы Historia powstania narodu polskiego (Парыж, 1867-1871) гісторык характарызаваў К. Каліноўскага як галоўнага арганізатара паўстання ў Літве, адзначыў ягоную надзвычайную актыўнасць і “нязломнасць характару”. Нават смерць Каліноўскага, паводле А. Гілера, выглядала як перамога, бо “зрабіла моцнае ўражанне смеласцю і надзеяй на будучыню Польшчы”. Безумоўнай заслугай Гілера была публікацыя дакументаў, звязаных з асобай Каліноўскага. Пад назвай “Да беларускага народу” быў надрукаваны перадсмяротны зварот, сёння больш вядомы як “Лісты з-пад шыбеніцы”. Але аналізаваць дакументы А. Гілер не стаў. Незалежна ад іх зместу ён успрымаў Каліноўскага як польскага паўстанца, які дзейнічаў на тэрыторыі Літвы і Беларусі.

Таксама трэба прыгадаць працы Аляксандра Навалецкага (1868), пяцітомнік Dzieje 1863 roku. Валерыя Пшыбароўскага (1887-1888; 1899-1919). Апошні змясціў кароткі біяграфічны нарыс жыцця Каліноўскага, у якім паведаміў пра ягоную прыналежнасць да роду дробнай мазурскай шляхты, якая некалі перасялілася ў Беларусь, прыгадаў бацьку-ткача з Свіслачы, адзначыў, што сам Каліноўскі ўжо падчас вучобы ў Пецярбургскім універсітэце ўваходзіў у рэвалюцыйную арганізацыю.

Баляслаў Ліманоўскі, які бачыў у дзейнасці К. Каліноўскага вытокі Польскай партыі сацыялістычнай (ППС), падаў больш падрабязную біяграфію Каліноўскага і паспрабаваў увесці ў гістарыяграфію ўжо не “дыктатара Літвы”, а рэальнага чалавека. Для яго Каліноўскі таксама заставаўся палякам, які ўздымаў на барацьбу беларускі народ між іншым з дапамогай Мужыцкай праўды.

У легальным друку Беларусі і Літвы артыкул “Канстанцін Каліноўскі” (аўтар Людвік Абрамовіч) з’явіўся толькі ў сакавіку 1906 г. на старонках Gazety Wileńskiej⁴. Рэдактарам газеты быў адзін з стваральнікаў ліберальна-дэмакратычнага накірунку “краёвай ідэі” Міхал Ромэр (1880-1945). Артыкул быў прымеркаваны да 42-й гадавіны смерці К. Каліноўскага.

Л. Абрамовіч (псеўданім Licz) зрабіў кароткі агляд жыцця і змагання Каліноўскага. Аўтар пісаў пра Мастаўляны, пра Свіслацкую прагімназію, вучобу ў Маскоўскім універсітэце, падчас якой Каліноўскі пачаў займацца актыўнай грамадскай дзейнасцю, за што калегі нават называлі яго “апосталам дэмакратычна-патрыятычных поглядаў”. Паводле публіцыста, за чытанне і распаўсюд забароненай літаратуры Каліноўскі быў выключаны з Маскоўскага універсітэту, але здолеў працягнуць навучанне ў Пецярбургу. У гэтым горадзе ён пазнаёміўся з Зыгмунтам Серакоўскім і Яраславам Дамброўскім, з расійскімі рэвалюцыянерамі, што аказала моцны ўплыў на яго погляды. Людвік Абрамовіч бачыў у Каліноўскім прыхільніка поглядаў Станіслава Ворцаля⁵, Іахіма Лялевеля⁶ і Аляксандра Герцэна⁷. Як некалі Людвік Мераслаўскі⁸, К. Каліноўскі марыў пра адраджэнне Польшчы як “народнай федэратыўнай дзяржавы”.

Аўтар адзначыў вялізарную ролю Каліноўскага ў паўстанні 1863 г., ягоную папулярнасць сярод радыкальнай моладзі, прыгадаў, што расійскія ўлады назвалі яго “дыктатарам Літвы”. Публіцыст распавёў пра арышт Каліноўскага, мужнасць апошняга падчас следства і смяротнага пакарання. Таксама быў прыгаданы зварот да беларускага народу, у якім Каліноўскі заклікаў да барацьбы “за чалавечыя і нацыянальныя правы”. Людвік Абрамовіч убачыў у дзейнасці і поглядах Каліноўскага вытокі краёвай ідэі ў яе дэмакратычным варыянце.

Ператварэнне Каліноўскага з польскага паўстанца ў героя беларускага вызвольнага руху адбылося ў перыяд аслаблення і распаду Расійскай імперыі і свайго роду “геапалітычнай рэвалюцыі” ў Цэнтральна-Усходняй Еўропе ў другой дэкадзе ХХ ст.

Першая спроба паказаць значэнне Каліноўскага для беларусаў і беларускага руху належыць Леану Васілеўскаму⁹. У кнізе Litwa і Białoruś. Przeszłość – terazniejszość – tendencje rozwojowe (Кракаў, 1912) Каліноўскі быў згаданы як аўтар першай беларускай палітычнай літаратуры.

Вялікае значэнне мелі даследаванні літоўскага гісторыка і грамадскага дзеяча Аўгусцінаса Янулайціса (1878-1950). У 1921 г. у перыядычным друку з’явіўся ягоны артыкул 1863 metų sukilimo veikėjai Lietuvoje (Дзеячы паўстання 1863 г. у Літве) (Švietimo Darbas. 1921, Nr 1-2). А.Янулайціс упершыню трактаваў Каліноўскага як беларускага нацыянальнага героя, які моцна канфліктаваў з Варшавай. Пры гэтым ён паспрабаваў ахарактарызаваць асобу “дыктатара Літвы”. Літоўскі даследчык сцвярджаў, што Каліноўскі быў прыхільнікам жорсткіх дзеянняў і смяротнага пакарання шляхціцаў-здраднікаў толькі на словах, у практыцы такіх жорсткіх дзеянняў не было. Каліноўскі рабіў выключэнні і шкадаваў людзей. Ён таксама клапаціўся пра сяброў, якія траплялі ў рукі ворага. Нават пагроза арышту не перашкаджала “дыктатару” прысутнічаць пры пакараннях і высылцы сваіх сяброў і паплечнікаў¹⁰. (Дарэчы, у аддзеле рукапісаў Бібліятэкі імя Урублеўскіх Літоўскай акадэміі навук захоўваецца асабісты архіў Аўгусцінаса Янулайціса, у якім між іншым знаходзяцца фрагменты гістарычных дакументаў, важныя як для вывучэння постаці Каліноўскага, так і гісторыі самога паўстання).

Беларуская гістарыяграфія жыцця і дзейнасці Кастуся Каліноўскага пачынаецца з артыкула Вацлава Ластоўскага “Памяці справядлівага” ў газеце Гоман (№1 ад 16 лютага 1916 г.). Аналіз гэтага тэксту дазваляе сцвярджаць, што В. Ластоўскім быў выкарыстаны факталагічны матэрыял ужо згаданай публікацыі Л. Абрамовіча (1906). Дзеля ўмацавання беларускасці галоўнага героя В. Ластоўскі апублікаваў фрагменты “Лістоў з-пад шыбеніцы” з пэўнымі праўкамі. У прыватнасці, у вершы Каліноўскага замест “Марыські чарнабрэвай” пачала фігураваць “Беларуская зямелька, галубка мая” і г. д. Таксама ўпершыню была выкарыстана адна з беларускіх формаў імя Канстанцін – Касцюк.

У 1919 г. ксёндз Уладзіслаў Талочка ў артыкулах на старонках газеты “Беларускае жыццё” (№№9, 10) характарызаваў К. Каліноўскага як “глаўнага ваяку за дэмакратычнае Адраджэнне Беларусі”, “чалавека, які вельмі любіў Беларусь”, “вялікага ваяку за Адраджэнне беларускага народу”. Аўтар распавядаў пра адкрыццё беларускіх школ, падрыхтоўку да выдання беларускіх кніг і г. д. Ён паўтарыў публікацыю “Лістоў з-пад шыбеніцы” (па версіі “Гомана” 1916 г.), але пры гэтым заўважыў, што Каліноўскі і яго паплечнікі (Сонгін, Ражаньскі, Урублеўскі) “адначасна былі польскімі патрыётамі”.

Пазней з’явіліся публікацыі Івана Цвікевіча (1921), Усевалада Ігнатоўскага (1930), Адама Станкевіча (1933), якому належаць найбольш грунтоўныя працы міжваеннага перыяду. У пазнейшыя часы вялікі ўнёсак у каліноўсказнаўства зрабілі Вячаслаў Шалькевіч, Генадзь Кісялёў, Анатоль Смірноў, Міхась Біч ды інш. Аўтарам найбольш значнага біяграфічнага даследавання стаў В. Шалькевіч (1988), а дзякуючы Г. Кісялёву мы маем збор дакументаў, сабраных у томе “За нашую вольнасць” серыі “Беларускі кнігазбор” (1999). Таксама належыць згадаць матэрыялы зборнікаў дакументаў, падрыхтаваных да 100-годдзя паўстання 1863 г. пры актыўным удзеле расійскага даследчыка Анатоля Смірнова¹¹.

Лёс Каліноўскага ў беларускай гістарыяграфіі не быў занадта шчаслівым. Перыядычна распачыналіся дыскусіі наконт яго месца ў беларускай гісторыі. Такія даследчыкі, як С. Агурскі (30-я гг.), у пазнейшыя часы У. Казбярук, І. Новік і Г. Марцуль (90-я гг.) спрабавалі занесці Каліноўскага ў спіс “фальшывых маякоў” беларускай гісторыі. Сёння гэтыя спробы набылі больш прадуманы характар, бо за публікацыямі Аляксандра Гронскага, Якава Трашчанка, Анатоля Астапенкі ды некаторых іншых маячыць цень ідэолагаў сучаснай беларускай дзяржавы. Дастаткова прыгадаць характарыстыку Кастуся Каліноўскага ў падручніку па гісторыі Беларусі для 10 класа сярэдніх школ з беларускай мовай навучання (2008, пад рэд. Я.Трашчанка). Кіраўнік паўстання “За вольносць нашу і вашу” на старонках гэтага падручніка ператвараецца ў польскага фанатыка-рэвалюцыянера, які адстойваў польскае панаванне ў Беларусі. Між тым, паводле Трашчанка, “адраджэнне Беларусі як нацыі магчыма толькі ў дзяржаўным саюзе з Расіяй” і г. д.

Пры ўсёй выразнай палітызаванасці чарговай спробы дэгераізацыі Каліноўскага, сучасная дыскусія вакол ацэнкі яго жыцця і дзейнасці высветліла пэўныя праблемы каліноўсказнаўства. Нават павярхоўны агляд гістарыяграфіі прымушае прызнаць, што беларускія даследчыкі так і не здолелі стварыць цэльнага вобразу чалавека, які стаў на чале паўстання. Вобраз распадаецца на асобныя фрагменты, сярод якіх выразна дамінуе постаць “дыктатара Літвы”. Між тым відавочна, што дзеля разумення, напрыклад, свядомасных арыенціраў Каліноўскага, трэба значна пашырыць нашы веды пра чалавека, які пражыў кароткае, але вельмі насычанае падзеямі жыццё, у якім апроч паўстання былі звычайныя чалавечыя радасці і расчараванні, а мужнасць апошніх дзён і заклікі працягваць змаганне з Імперыяй спалучалася з успамінамі пра нарачоную Марылю Ямант (“Марыська чарнабрэва, галубка мая…”).

Стварэнню цэльнага вобраза Каліноўскага можа дапамагчы біяграфістыка (біяграфіка), якая з перыферыйнага накірунку гістарычных даследаванняў паступова ператвараецца ў асобную галіну гуманітарных ведаў. Даследаванні сацыёлагаў, псіхолагаў і філосафаў ХХ ст. Шарлоты Бюлер, Зыгмунта Фройда, Мікалая Рыбнікава, Ралана Джорджа Калінгвуда, Поля Кендала, Міхаіла Ярашэўскага, Юрыя Лотмана дапамаглі зразумець, наколькі складаную структуру мае жанр навуковай біяграфіі. У другой палове ХХ ст. нарадзілася інтэлектуальная гісторыя, якая ў адносінах да біяграфіі прапанавала храналагізм і факталагічную дакладнасць, а таксама выявіла здольнасць да шматаспектнага вывучэння біяграфіі. Якраз інтэлектуальна-гістарычны кантэкст з’яўляецца кагнітыўным падмуркам для біяграфістыкі, якая, безумоўна, належыць да сферы міждысцыплінарных гуманітарных даследаванняў.

Біяграфістыку сёння трактуюць як рэканструкцыю гісторыі індывідуума, якая дапамагае адказаць на наступныя пытанні: як асоба, яе жыццёвы шлях, дынаміка сацыяльных роляў упісваецца ў гістарычны і культурны кантэкст; як зафіксаваць унікальнасць і непаўторнасць перажывання сацыяльных працэсаў самімі ўдзельнікамі гістарычнай падзеі; як адмовіцца ад разумення індывідуальнасці як свайго роду сацыяльнага атама, паводзіны якога нібыта дэтэрмінаваны сацыяльнымі законамі ды інш.¹²

Але біяграфістыка не можа быць эфектыўнай без адпаведных крыніцаў. Наогул многія складанасці ў вывучэнні жыцця і дзейнасці Каліноўскага абумоўленыя якраз нявырашанасцю крыніцазнаўчай праблемы. У першую чаргу, трэба адзначыць, што мы і сёння не ведаем, што з тэкстаў, вядомых нам за подпісам “Яські-гаспадара з-пад Вільні” напісаў сам Каліноўскі, што ён пісаў у сааўтарстве, што пісалі іншыя, карыстаючыся ягоным псеўданімам.

Адсутнічае комплексны аналіз усіх тэкстаў “Яські-гаспадара...” Можна казаць толькі пра асобныя спробы такога аналізу. У прыватнасці, беларускі філолаг з Варшавы Ніна Баршчэўская, аналізуючы моўныя версіі “Мужыцкай праўды”, прыйшла да высновы, што апошні 7 нумар быў напісаны не Каліноўскім. Таксама трэба адзначыць, што гэты нумар выразна адрозніваецца зместам (вельмі брутальны, з пагрозамі, нагадвае змест вядомага Загаду-звароту да сялян зямлі літоўскай і беларускай, што з’явіўся прыблізна ў той самы час (чэрвень 1863 г.), нарэшце, утрымлівае непраўдзівыя звесткі пра дапамогу паўстанцам з боку Францыі, пра вяртанне польскаму сялянству уніяцкіх храмаў і г. д.). Між тым першая беларуская газета выразна трымалася ідэі праўды, “мужыцкай праўды”...

Вядомы літоўскі гісторык культуры і супрацоўнік бібліятэкі Акадэміі навук Літвы Владас Абрамавічус у рукапісу працы, прысвечанай гісторыі беларускага друку (1949), сцвярджаў, што №3 “Мужыцкай праўды” быў напісаны Валерыем Урублеўскім¹³. Меркаванне даследчыка хутчэй за ўсё грунтавалася на паметцы “Pisał Walery Wróblewski” на асобніку гэтага нумару “Мужыцкай праўды”, які захоўваецца ў Аддзеле старой перыёдыкі гэтай бібліятэкі. Аўтарам гэтай паметкі, звычайна, лічаць адваката і краёўца Тадэвуша Урублеўскага, які сабраў унікальную калекцыю кніг, рукапісаў і перыядычнага друку. (Дарэчы, на згаданым асобніку “Мужыцкай праўды” захаваўся наклеены экслібрыс “Własność Eustachego Tyszkiewicza”…)

Праблема аўтарства таксама вельмі сур’ёзна стаіць у дачыненні да вядомага ліста “Яські-гаспадара з-пад Вільні” “Да мужыкоў зямлі польскай”. У свой час яшчэ Адам Станкевіч сцвярджаў, што Каліноўскі не з’яўляецца аўтарам гэтага звароту. Святар і гісторык быў пэўным, што Каліноўскі не мог звярнуцца да беларускіх сялянаў з словамі: “Мы, што ямо хлеб польскі...”¹⁴ У пазнейшыя часы польскі гісторык Кшыштаф Канкалеўскі таксама сцвярджаў, што аўтара гэтага ліста трэба шукаць сярод “белых” у Варшаве, што хтосьці з польскіх дзеячаў (Дзюлеран?) выкарыстаў папулярны псеўданім¹⁵. Да такой жа думкі схіляўся Міхась Біч¹⁶.

Сур’ёзнага тэкстуальнага аналізу патрабуюць апублікаваныя беларускімі і польскімі даследчыкамі тэксты “Мужыцкай праўды” і “Лістоў з-пад шыбеніцы”. Як ужо адзначалася, упершыню яны былі апублікаваныя Агатонам Гілерам. Трэба прызнаць, што змест “Лістоў з-пад шыбеніцы” ў некаторых публікацыях моцна адрозніваўся ад тэксту ў кнізе А. Гілера. Першыя выпраўленні заўважаныя ў згаданым артыкуле Вацлава Ластоўскага (1916). Хто і калі ўнёс гэтыя праўкі ў змест апошніх лістоў Каліноўскага, мы не ведаем. Ці зрабіў іх сам Ластоўскі, ці ён атрымаў ужо папраўленыя тэксты?..

Таксама варта адзначыць недастаткова ўважлівае прачытанне тэкстаў К. Каліноўскага. Далёка не ўсе даследчыкі ўсведамляюць той факт, што аўтар, прынамсі, большасці тэкстаў “Мужыцкай праўды” атрымаў вельмі добрую юрыдычную адукацыю (выпускнік факультэту камеральнага права Пецярбургскага універсітэту з ступенню кандыдата права) і да таго ж, дзякуючы старэйшаму брату Віктару, добра арыентаваўся ў гісторыі Літвы-Беларусі.

Істотным недахопам беларускага каліноўсказнаўства з’яўляецца недастатковая ўвага да дакументаў, якія належаць да свайго роду “сямейнага архіва” Каліноўскага. У прыватнасці, грунтоўнага аналізу патрабуюць паказанні бацькі, Сымона Каліноўскага. Недастаткова асэнсаваная роля Віктара Каліноўскага ў фармаванні свядомасці малодшага брата. Неабходна працягваць пошукі матэрыялаў, звязаных з іншымі прадстаўнікамі шматлікай сям’і. Паводле В. Шалькевіча, толькі ад шлюбу Сымона Каліноўскага з Веранікай Рыбіньскай нарадзілася 12 дзяцей (большасць памерла ў дзяцінстве). У другім шлюбе з Ізабелай Лазарэвіч нарадзілася яшчэ 5 дзяцей¹⁷.

Пра значны даследчы патэнцыял гэтых дакументаў сведчаць між іншым ніжэй публікуемыя лісты сястры Каліноўскага Казіміры Багушэвіч і Марыі Плаўскай, якая верагодна таксама была ягонай сястрой альбо блізкай сваячаніцай. Лісты былі напісаныя ўвесну 1905 г. невядомаму адрасату ў Вільню. Яны знаходзяцца ў фондзе Таварыства сяброў навук Літоўскага дзяржаўнага гістарычнага архіва. Гісторыя гэтых дакументаў патрабуе асобнага даследавання.

Пакуль можна толькі адзначыць, што ў 1905 г. нехта з кола віленскіх “літоўскіх палякаў” і, верагодна, краёўцаў пачаў збіраць матэрыялы пра Каліноўскага. Пошукі адрасата гэтых лістоў прымушаюць уважліва прыглядзецца да тагачаснай віленскай польскай эліты дэмакратычнай і краёвай арыентацыі. Адрасатам, напрыклад, мог быць ужо згаданы карэспандэнт “Gazety Wileńskiej” Людвік Абрамовіч. Аднак параўнанне той інфармацыі, якая ўтрымлівалася ў лістах Казіміры Багушэвіч і Марыі Плаўскай, з зместам артыкула Л. Абрамовіча сведчыць, што яны хутчэй за ўсё былі невядомыя апошняму. У ягоным артыкуле пераважаюць звесткі, прыведзеныя Балеславам Ліманоўскім у кнізе Historia powstania narodu polskiego. 1863 і 1864 (Львоў, 1882).

Кандыдатамі на ініцыятара збору інфармацыі пра Кастуся Каліноўскага могуць быць Уладзіслаў Захорскі і Станіслаў Касцялкоўскі. У сакавіку 1907 г. менавіта яны ўвайшлі ў кіраўніцтва віленскага Таварыства сяброў навук і актыўна займаліся гістарычнай праблематыкай. Таксама адрасатам К. Багушэвіч і М. Плаўскай мог быць Вацлаў Студніцкі. У лютым 1916 г. ён быў адным з ініцыятараў раскопак магілы паўстанцаў на вяршыне Замкавай гары ў Вільні. Пазней на старонках “Dziennika Wileńskiego” В. Студніцкі падрабязна апісаў гэтыя раскопкі, а ў 1925 г. апублікаваў даследаванне смяротных пакаранняў дзеячаў паўстання¹⁸. У кожным выпадку высвятленне таямнічага адрасата можа абярнуцца знаходкамі новых дакументальных матэрыялаў, звязаных з Каліноўскім.

Прачытанне лістоў Казіміры Багушэвіч і Марыі Плаўскай дапамагае абвергнуць сумненні Я. Трашчанка і яго аднадумцаў у правамоцнасці ўжывання імя “Кастусь” (“Канстанцін, Konstanty”) у даследаваннях. Блізкія Каліноўскага ў двух кароткіх лістах 13 разоў згадвалі імя “Konstanty”. Форма “Wincenty Konstanty” прыводзілася толькі ў выпадку цытавання афіцыйных дакументаў, напрыклад, запісу ў метрычнай кнізе. Зразумела, што ў сямейным і сяброўскім ужытку “Канстанціна” павінны былі замяняць пэўныя змяншальна-ласкавыя формы.

Таксама звяртае на сябе ўвагу адназначнае сцвярджэнне Казіміры Багушэвіч, што Кастусь Каліноўскі ніколі не вучыўся ў Маскве. Гэта здзіўляе, бо пра сваё маскоўскае навучанне казаў сам Каліноўскі падчас следства. Аднак дакументальнае пацвярджэнне ягонай вучобы ў Маскоўскім універсітэце да гэтага часу не знойдзена.

Цікавасць выклікае згадка пра ліст Каліноўскага, які яго сям’я атрымала з Пецярбургу напрыканцы 1862 г. Паводле Марыі Плаўскай, ліст быў перададзены вайсковаму начальніку Ваўкавыскага павета падпалкоўніку Казанлі¹⁹. Аднак у рукі даследчыкаў гэты ліст пакуль не трапіў.

Аналіз зместу лістоў таксама дазваляе вызначыць кола асобаў, якія яшчэ на пачатку ХХ ст. маглі мець пэўныя дакументы або прадставіць уласныя ўспаміны пра асобу славутага “дыктатара Літвы”. У прыватнасці, гэта Фелікс Ражаньскі і Эльжбета Данцэвіч, а таксама стрыечны брат Казіміры Багушэвіч з Берасцейскага пав. Дарэчы, запісы, зробленыя віленскім адрасатам лістоў, сведчаць, што менавіта дзякуючы Казіміры Багушэвіч мы маем вядомы фотаздымак Кастуся Каліноўскага, выкананы А. Банольдзі ў 1862 г. Яна ж паведаміла пра існаванне страчанага архіва Віктара Каліноўскага.

ДАКУМЕНТ
Літоўскі Дзяржаўны гістарычны архіў.
Фонд 1135. воп. 4, ад.з. 381. Арк. 1-1 адв.
Карэспандэнцыя, якая датычыць Канстанціна Каліноўскага. 1905
Ліст Казіміры Багушэвіч з Каліноўскіх²⁰

Szanowny Panie!

Jak sobie przypominam, czy nie znajduje się fotografija ś. p. Konstantego, u mego brata stryjecznego w Brzeskiem, gdzie mam niezadługo pojechać i jeżeli tylko jest, bo zdaje się w większym formacie i lepsza, to wrazbym wysłała ją do Pana. Fotograja ta, którą przesłałam, zrobiona w 62-m roku w Wilnie, gdzie najwięcej przebywał, miał lat 26 wowczas. Wiele scszegółów mozno było by zasięgnąc o ś. p. Konstantym u Pana Feliksa Rożańskiego, które w owe czasy zajmował pasadę Komornika w Wielkiej Brzestowice u hrabiego Kosakowskiego. Z którym Konstanty był w zaszłej przyjaźni. W czasie bytności Konstantego w domie często u nas przebywał, i razem nie raz wyjezdżali. Po 63 roku Rożański zamieszkał w Krakowskiem, wiem że ożenił się i przez Pani Dombrowską ze Sznipowa, która jezdziła w Krakowskie, przysłał fotografje znajomym i przyjacelam swą i żony, więc tez i dla mnie przysłał, lecz czy żyję i miejsce jego pobytu nie wiem. Nie wiem, czy Sz. Pan wie, że Konstantego zabrał ś. p. Wiktor do Petersburgu i że Konstanty skonczył Progimnazyum w Swisłoczy, 5 klas. Więc pojechawszy do Petersburga przygotował się i postąpił na Prawno-kameralny wydział, dostawał stypendyum i skonczył Kandydatem. Czytałam w działku z czasów Powstannia zagranicznym, gdzie pomieszali ś. p.Wiktora z Konstantym, gdyż w Moskwie był tylko Wiktor i w Publicznej Cesarskiej Bibliotece ślepczył w Petersburgu ś. p. Wiktor i skonczył suchotami, wiele przywiozł papierów swojej pracy, a ś. p. Elżbieta Dancewicz sprzedała ich za kilkaset rubli w Warszawie lecz komu nie wiem. W tych papierach było wiele zabytków starożytności. Też o ś. p. Ojcu powiedziano syn tkacza, lecz jak wiadomo w Jakuszówce była fabryka wyrobów lnianych, trzymał pracowników, a sam nimi derygował. O ś. p. Konstantym mogłabym z tamtych czasów ... (далей неразборліва. Заканчэнне ліста адсутнічае - А. С.)

[Kazimira Bahuszewicz²¹]

Пераклад

Шаноўны пан!

Як прыгадваю, ці не знаходзіцца фотаздымак с. п. Канстанціна ў майго стрыечнага брата ў Брэсцкім²², куды ў хуткім часе збіраюся паехаць, калі ён там сапраўды ёсць, здаецца ў большым фармаце і лепшы, то вышлю яго да Пана. Фотаздымак, які даслала быў зроблены ў 1862 г. у Вільні, дзе найбольш знаходзіўся, меў тады 26 гадоў. Шмат інфармацыі пра с. п. Канстанціна можна было б даведацца ў пана Фелікса Ражаньскага, які ў тыя часы займаў пасаду каморніка ў Вялікай Бераставіцы ў графа Касакоўскага. З ім Канстанцін сябраваў. Падчас знаходжання Канстанціна ў доме ён часта ў нас бываў, і часцяком яны разам выязджалі. Пасля 63 г. Ражаньскі пасяліўся ў Кракоўскім, ведаю, што там ён ажаніўся і праз пані Дамброўску з Шніпава²², якая ездзіла ў Кракоўскае, прыслаў знаёмым і сябрам фотаздымак свой і жонкі, такім чынам і для мяне прыслаў, але, ці ён жывы і дзе пражывае, не ведаю. Не ведаю, ці Ш. Пан ведае, што Канстанціна забраў у Пецярбург с. п. Віктар, і што Канстанцін закончыў прагімназію ў Свіслачы, 5 класаў. Паехаўшы ў Пецярбург, падрыхтаваўся і паступіў на Праўна-камеральны факультэт, атрымліваў стыпендыю, закончыў кандыдатам. Чытала замежную кніжку пра паўстанне, дзе пераблыталі с. п. Віктара і Канстанціна, бо ў Маскве быў толькі Віктар і ў Публічнай імператарскай бібліятэцы сляпіўся ў Пецярбургу с. п. Віктар і скончыў сухотамі. Шмат прывёз папераў сваёй працы, а с. п. Эльжбета Данцэвіч прадала іх за некалькі соцен рублёў у Варшаве, а каму не ведаю. У тых паперах было шмат помнікаў старажытнасці. Таксама пра с. п. бацьку сказана сын ткача, на самой справе ў Якушоўцы была фабрыка ільняных вырабаў, трымаў работнікаў, а сам імі кіраваў. Пра с. п. Канстанціна з тых часоў магла бы...

(далей неразборліва. Заканчэнне ліста адсутнічае – А. С.)

(пераклад з польскай мовы А. Смаленчука)

Літоўскі Дзяржаўны гістарычны архіў.
Фонд 1135. воп. 4, ад.з. 381. Арк. 2-3 адв.
Ліст Марыі Плаўскай

1905 roku dnia 29 Marca

Szanowny Panie!

Zdobyłam nareszcie potrzebne wiadomosci o s. p. Konstantym. Proboszcz Swisłocki, zajęty bardzo odporządkowaniem Kościoła, ogradza mogiłki. Wzorowego mamy teraz Księdza.

Konstanty ochszczony przez Jałowskiego proboszcza, gdyż Mostowlany parafii Jałowskiej. Wincenty Konstanty urodzony 1838 roku 21 stycznia. Matka Weronika Rybińska z Januszewskich. Ojciec Symon ... (неразборліва – А. С.)

Konstanty przed zgonem swojm był w domu: po smierci s. p. Wiktora któren umarł w końcu pażdziernika przed rozruchami w Królewstwie Polskim, we dwa tygodnie po Jego śmierci przyjechał Konstanty do domu, i mimo usilnych próźb s. p. Ojca nie chciał zabawić dłużej. W domu bawił tylko dzień jeden, a po Jego wyjezdzie na drugi dzień policja swisłocka przyjechała poszukując Jego a przytem jakaś figura z Grodna. Drugi raz był jeszcze w domu lecz tylko zabawił kilką godzin. Odrad wojska przeszedł, a on przyjechał wtenczas z Jałowieska (?) z drugim młodym człowiekiem, którego widocznie bardzo uważał, młody lecz porządnie miał siwe włosy. To już był ostatni raz w domu. A wtenczas jak przyjechał po śmierci brata, to za nim w ślad jechali, lecz że oni byli na tą stroną Niemna, a Konstanty jak wpadł do Grodna, to już nie mogli znaleść. Raz też przysłał nam list z Petersburga, którym składaliśmy się przed wojennym naczelnikiem Kazanlim.

Włodzia metrykę wyjeła z księgi. Ksiądz się odmawiał, nie chciał sam wysłać do konsistorza, lecz się teraz zgodził i wzięł 3 rubli. Czy będzie wystarczająca ta summa, niewiadomo jak wróci metryka z konsistorza.

Symonek jest w Petersburgu i po przesiedzeniu czas jakiś przyjęty na kandydata naczelnika St. lub Kassyjera, cztery miesięce nauki naznaczono, jak pisał, a innym rok czasu, więc pisze że nie wiem czy to dla mnie będzie lepiej, czy gorzej, jak uda się zdać egzamin, naznaczono pensyją r. 25, lecz pisał później że jeszcze postępili tak samo inżynierowie i synowie wyższych służb kolejowych, więc, powiada im lżejszy pewno będzie egzamin. Symona protegowała jakaś Pani.

Kończe swoję bazgraninę, bo już wiele nagadałam.

Jadzie usciskam, Panu Zygmuntu też kłaniam. Pozostaję z głębokim szacunkiem, szczerze życzliwa.

Marya Pławska

Prosiłabym szanownego Pana zawiadomić po odebraniu mego listu.

Пераклад

1905 году 29 сакавіка

Шаноўны пан!

Нарэшце атрымала патрэбныя звесткі пра с. п. Канстанціна. Свіслацкі пробашч вельмі заняты ўпарадкаваннем касцёла, ставіць агароджу на могілках. Узорнага маем цяпер ксяндза.

Канстанцін быў хрышчаны Ялоўскім пробашчам, бо Мастаўляны належаць да Ялоўскай парафіі. Вінцэнт Канстанцін нарадзіўся 1838 года 21 студзеня. Маці Вераніка Рыбіньска з Янушэўскіх, бацька – Сымон ... (далей неразборліва – А. С.)

Канстанцін перад сваёй смерцю наведаў дом: пасля смерці с. п. Віктара, які памёр у кастрычніку перад хваляваннямі ў Каралеўстве Польскім, праз два тыдні пасля яго смерці прыехаў Канстанцін да дому і, нягледзячы на ўсе просьбы с. п. бацькі, не стаў доўга затрымлівацца. Быў у доме толькі адзін дзень, а пасля яго выезду на другі дзень прыехала свіслацкая паліцыя, шукаючы яго, а разам з ёй нейкая фігура з Гродна.

Другі раз быў у доме толькі некалькі гадзін. Прайшоў вайсковы атрад, а ён прыехаў тады з Ялавеска (?) з другім маладым чалавекам, якога, відавочна, вельмі паважаў. Маладзён быў прыстойны і меў сівыя валасы. Тады ён апошні раз быў у доме, а тады, калі прыязжаў пасля смерці брата, то яго пераследавалі, але яны былі на другім баку Нёмана, а калі Канстанцін дабраўся да Гродна, то знайсці яго ўжо не здолелі.

Аднойчы таксама прыслаў нам ліст з Пецярбургу, які прадставілі мы вайскому начальніку Казанлі.

Влодзя метрыку дастала з кнігі. Ксёндз адмаўляў, не хацеў сам высылаць яе да кансістора, але цяпер пагадзіўся з тым і ўзяў 3 рублі. Ці гэтай сумы будзе дастаткова невядома, як вернецца метрыка з кансісторыя.

Сымонак у Пецярбургу пасля чакання пэўны час быў прыняты кандыдатам на начальніка ст. або касіра, назначана чатыры месяцы навучання, як пісаў, а іншым год часу, таму напісаў, што не ведае, ці будзе для яго добра ці кепска, калі атрымаецца здаць экзамен, прызначаная пенсія 25 руб. Пісаў, што разам з ім паступілі інжынеры і сыны вышэйшых чыноўнікаў чыгуначных, таму, гаворыць, што экзамен напэўна для іх будзе лягчэйшы. Сымона рэкамендавала нейкая Пані.

Заканчываю сваю балбатню, бо ўжо шмат нагаварыла.

Абдымаю Ядзю, кланяюся пану Зыгмунту, застаюся з глыбокай павагай і шчырымі пажаданнямі

Марыя Плаўска.

Прашу шаноўнага пана паведаміць пра атрыманне майго ліста

(пераклад з польскай мовы А. Смаленчука)

Гэтыя лісты сведчаць пра высокі даследчы патэнцыял вядомай нам крыніцазнаўчай базы каліноўсказнаўства, а таксама пра неабходнасць пошуку іншых крыніцаў і верагоднасць новых знаходак.

Апошняе пацвярджаецца таксама першымі вынікамі пошуку магілы Каліноўскага ў Вільні. Пашыраная гіпотэза наконт магілы на Замкавай гары (гары Гедыміна)²³ пакуль не мае дакументальных доказаў. Пошукі слядоў гэтай магілы, якімі займаюцца сябры Інстытута гістарычных даследаванняў Беларусі (ІГДБ) Еўрапейскага гуманітарнага універсітэту ў Вільні, дапамаглі знайсці ў бібліятэках і архівах Вільні шэраг цікавых дакументаў. Яны датычаць, як лёсу паўстання і паўстанцаў, так і праблемы гістарычнай памяці пра паўстанне ў міжваенны час. Адпраўной кропкай у гэтых пошуках стаўся артыкул Вацлава Студніцкага, прысвечаны сумным знаходкам на Замкавай гары, апублікаваны ў чэрвені 1916 г. у газеце Dziennik Wileński²⁴. Тэкст артыкула публікуецца ўпершыню²⁵.

Магілы паўстанцаў на Замкавай гары

У Вільні сярод усіх групаў насельніцтва захавалася добрая памяць пра здарэнні 63 і 64 гг., пра смяротныя пакаранні часоў Мураўёва на Лукішскай плошчы, пра тое, што целы нашых герояў, засыпаныя пасля экзекуцыі вапнай, пазней выкопвалі з-пад Лукішскай плошчы і патаемна хавалі ў недаступнай у тыя часы для большасці паўстанцаў крэпасці, якая ўключала ўсю Замкавую гару.

Шмат верагодных сведак указвалі тое мейсца, дзе на Замкавай гары былі пахаваны косці некалькіх ці нават некалькіх дзесяткаў самых выбітных ахвяраў Мураўёва. Яго лёгка знайсці на Гары, паміж двума таполямі, што былі пасаджаныя верагодна пяцьдзесят з нечым гадоў таму. Пасярэдзіне паміж імі павінна знаходзіцца магіла Зыгмунта Серакоўскага, налева і направа ад яе – шэраг іншых пакараных паўстанцаў.

18 верасня 1915 г. дзве асобы накіраваліся на месца, указанае верагоднымі сведкамі, якія добра памятаюць 63 год. Яны ўзялі з сабой двух рабочых і пачалі пошукі якраз на гэтым месцы, г.зн. пасярод двух таполяў. Яны спадзяваліся знайсці косці. І сапраўды, на глыбіні трохі большай за метр, былі знойдзеныя дзве чалавечыя косткі. Гэта падалося ўжо дастатковым доказам. Косці былі засыпаныя зямлёй, а для пазначэння месца на ім выклалі вялікі крыж з цэглы, што знаходзілася паблізу.

Усю восень туды прыносілі кветкі, а ўзімку, калі зямлю пакрыў белы снег, цагляны крыж быў накрыты вянкамі з зялёнай яліны... вакол заўсёды было так шмат вянкоў, што з іх выкладалі вялізны крыж, які сваёй зелянінай прыгожа глядзеўся на фоне снежнай бялізны, што пакрывала ўсю паверхню гары.

Калі, нарэшце, растаяў снег і прыйшоў час кветак, на месцы былога цаглянага крыжа з’явіліся белыя, чорныя і фіялетавыя браткі, пасаджаныя ў форме крыжа.

Віленская грамадскасць, як карэнныя жыхары, так і тыя, каго сюды прывяла вайна, прадэманстравалі сваю павагу да мужнасці герояў і сваю культуру, захаваўшы з вялікай пашанай гэты крыж з браткаў на магіле паўстанцаў. І хоць кветкі не маюць агароджы, не было аніводнага выпадку, каб хто-небудзь ці патаптаў, ці сарваў хоць бы адзін з іх.

Калі 2 чэрвеня нямецкія салдаты пачалі земляныя працы каля гэтага крыжа дзеля аднаўлення і ўмацавання, усталяванага яшчэ ў расійскі час каля таполі і паблізу лаўкі громаадводу, здарыўся дзіўны і шчаслівы збег акалічнасцяў , што ў чарговую гадавіну смерці ксяндза Ішоры (2 чэрвеня 1863 г.) сярод нямецкіх салдат аказаўся сын паўстанца і эмігранта з 1863 г., і падчас гэтай працы яны знайшлі рэшткі кагосьці з паўстанцаў. Шчасцем таксама было тое, што на гары аказаліся выпадковыя людзі, якія паклапаціліся, каб захаваць знойдзеныя косці. Яны ж аформілі пратакол пра ўвесь гэты выпадак з подпісамі сведак і экспертаў.

На Замкавай гары капалі толькі 2 і 3 чэрвеня. У першы дзень знайшлі толькі чалавечы чэрап і верхнюю частку шкілету. На наступны дзень адкапалі іншыя косці і часткі абутку і адзежы. Яны былі моцна знішчаны вапнай, якой засыпалі забітых паўстанцаў.

Пратакол №5, напісаны 8 чэрвеня, сведчыць, што эксперты і сведкі пасля дэталёвага вывучэння рэшткаў адзежы і абутку, знойдзеных на Замкавай гары 2 і 3 чэрвеня, прыйшлі да наступных высноў:

“Матэрыял дзеліцца на дзве катэгорыі: 1) скура і 2) тканіна з бавоўны. Што датычыць 1 катэгорыі, то эксперты – віленскія шаўцы – акрэслілі знойдзенае, як рэшткі абутку, якія складаюцца з двух падэшваў (з левай нагі цэлая з прошвай, другая без пярэдняй часткі), аднаго левага абцаса і двух задніх частак халявы; спосаб вырабу абутку ўказвае на працу пачатку другой паловы ХІХ ст., г. зв. “кутым” альбо шпількавым спосабам; абутку тыпу “чаравік”, добрага выканання, на малую нагу, бясспрэчна мужчынскую. Пры гэтым спадары эксперты дадалі, што абутак такога тыпу, лёгкі і не прыдатны да спартовых заняткаў, звычайна носяць ксяндзы або часам людзі старэйшага веку. Памеры падэшвы: даўжыня – 26 см.

Што датычыць 2 катэгорыі: эксперт – віленскі кравец – пасля вывучэння шматкоў тканіны заявіў, што верагодна яна была часткай сподняў бурага колеру з бавоўны, гатунак які мае тэхнічную назву “чортава скура”. Пры гэтым эксперт адзначыў, што шматкі напэўна з’яўляюцца часткамі адзежы, якая закладваецца за халяўкі чаравіка.

Прысутны пры экспертызе гісторык дадаў, што целы забітых у 1863 г. паўстанцаў звычайна заліваліся вапнай; што кавалак зацвярдзеўшай вапны, які прыстаў да падэшвы чаравіка, можа паказваць на сувязь знойдзеных прадметаў з смяротнымі пакараннямі паўстанцаў, а таксама як сведка тых падзеяў, незалежна ад гістарычнай інфармацыі, ён можа сцвярджаць, што некаторых асуджаных вялі на пакаранне ў іх уласным адзенні, напрыклад, ён бачыў ксяндза Станіслава Ішору, якога вялі на смерць у сутане каплана”.

Гэты тэкст пратаколу, падпісаны паважнымі і верагоднымі віленскімі грамадзянамі.

Вацлаў Студніцкі, архіварыус г. Вільні.

(пераклад з польскай мовы А.Смаленчука)

Інфармацыя пра раскопкі пазнейшага часу пакуль не знойдзена. Паводле інфармацыі літоўскіх гісторыкаў, у 1988 г. былі знойдзеныя пахаванні ХІХ ст. некалькіх дзесяткаў маладых мужчын у падножжа Замкавай гары. Пошукі працягваюцца…

А вяртаючыся да нашай праблемы, можа толькі выказаць шкадаванне, што беларускія даследчыкі часцяком нагадваюць пажарную каманду, якая раз-пораз кідаецца тушыць “пажар” вакол знакавых постацяў беларускай гісторыі. Варта падумаць над доўгатэрміновай праграмай вывучэння жыцця і дзейнасці Кастуся Каліноўскага, каб зразумець не толькі “Яську-гаспадара з-пад Вільні”, але і таго маладога мужчыну, жыццё якога трагічна абарвалася на Лукішскай плошчы ў Вільні ў сакавіку 1864 г.

[1] Апошнія словы (паводле А. Масалова) // Кастусь Каліноўскі. За нашую вольнасць. Творы, дакументы. – Мінск: Беларускі кнігазбор, 1999. С. 208.
[2] Ассман Я. Культурная память. Письмо, память о прошлом и политическая идентичность в высоких культурах древности. Москва, 2004.
[3] Больш грунтоўна гэтая тэма разглядалася ў артыкуле А. Смаленчука Кастусь Каліноўскі ў польскай гістарычнай традыцыі (Спадчына. 1998 №2. С. 84-105).
[4] Gazeta Wileńska. 1906 №17 ад 7(20).03.1906
[5] Станіслаў Ворцаль (Worcell) (1799-1857) – палітык, удзельнік паўстання 1830-1831 г., дзеяч “Вялікай эміграцыі”, прыхільнік сацыялістычных ідэй.
[6] Іахім Лялевель (1786-1861) – польскі гісторык і палітык, старшыня Патрыятычнага таварыства (1830), прыхільнік грунтоўных сацыяльных рэформ.
[7] Аляксандр Герцэн (1812-1870) – рускі пісьменнік, публіцыст, філосаф. Ягоныя погляды перажылі эвалюцыю ад лібералізму (“лібералы-западнікі”) да сацыялізму (дактрына А. Прудона).
[8] Людвік Адам Мераслаўскі (1814-1878) – удзельнік паўстання 1830-1831 г., актыўны дзеяч “Вялікай эміграцыі”.
[9] Леан Васілеўскі (1870-1936) – дзеяч ППС, прыхільнік федэрацыі Польшчы, Літвы і Беларусі і саюза з незалежнай Украінай. Пасля Рыжскага міра выступаў супраць паланізацыі беларусаў і ўкраінцаў. Даследчык нацыянальна-культурнай праблематыкі Беларусі і Літвы, на пачатку 30-х гг. кіраўнік Інстытута даследавання нацыянальных праблем (Варшава).
[10] Janulaitis A. 1863 metų sukilimo veikėjai Lietuvoje // Švietimo Darbas. 1921, Nr 1-2, p. 53-54.
[11] Революционный подъем в Литве и Белоруссии в 1861-1862 гг.: Документы и материалы. Москва, 1964; Восстание в Литве и Белоруссии. Москва, 1965.
[12] Валевский А. Л. Основания биографики. Киев: Наукова думка, 1993.
[13] Абрамавичюс В. Библиография белорусских периодических изданий. 1861-1944 (рукапіс, 1949) // Аддзел рукапісаў Бібліятэкі імя Урублеўскіх Акадэміі навук Літвы. F21-2250.
[14] Станкевіч А. Кастусь Каліноўскі. “Мужыцкая праўда” і ідэя незалежнасьці Беларусі // З Богам за Беларусь. Збор твораў. Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2008. С. 230.
[15] Kąkolewski K. Konstanty Kalinowski i jego piśma w latach 1862-1864 // Z dziejów wspólpracy rewolucyjnej Polaków i Rosjan w drugiej połowie XIX w. Wrocław, 1956.
[16] Біч М. “...І думаў аб самастойнасці Літвы” // Беларуская мінуўшчына. 1997, №5. С. 37-41.
[17] Шалькевич В. Ф. Кастусь Калиновский. Страницы биографии. Минск: Университетское, 1988. С. 48.
[18] Rok 1863. Wyroki śmierci. Pod red. W. Studnickiego. Wilno, [1925].
[19] Гэта ж пацвердзіў у сваіх паказаннях Сымон Каліноўскі, бацька паўстанца.
[20] Лісты Казіміры Багушэвіч і Марыі Плаўскай друкуюцца з захаваннем усіх асаблівасцяў арыгіналу. Пераклад з польскай мовы А. Смаленчука. Лісты былі выяўлены ў Літоўскім Дзяржаўным гістарычным архіве студэнтам праграмы “Гісторыя Беларусі і культурная антрапалогія” Еўрапейскага гуманітарнага універсітэту Андрэем Мастыкам падчас рэалізацыі навуковага праекту “Беларусістыка ў архівах і бібліятэках Вільні” (Інстытут гістарычных даследаванняў Беларусі ЕГУ, Гісторыка-антрапалагічны гурток імя М. Улашчыка).
[21] Пра аўтарства Казіміры Багушэвіч сведчаць пісьмовыя паметкі яе віленскага адрасата. Між іншым ён адзначыў, што яна ўдава “земскага абыватэля” Ваўкавыскага пав. Антона Багушэвіча (ф. 1135, воп. 4, ад.з. 381, арк. 4 адв.).
[22] Паводле Г. Кісялёва ў Берасцейскім пав. жыў дзядзька Каліноўскага Юры Сцяпанавіч (Г. Кісялёў. Кастусь Каліноўскі: яго час і спадчына // Кастусь Каліноўскі. За нашую вольнасць. Творы, дакументы. Мінск: Беларускі кнігазбор, 1999. C. 287).
[23] Гл., напр., Харэўскі С. Магіла Каліноўскага знайшлася на гары Гедыміна ў Вільні // Наша Ніва. №44 ад 29 кастрычніка 2001 г.; Дубавец С. Магіла Каліноўскага – гара Гедыміна // Свабода. 2008 №4 ад 01–06.02.2008 г.
[24] Studnicki W. Grobe powstanców na Górze Zamkowej // Dziennik Wileński. 1916, Nr 109
[25] Інфармацыя пра магілы на Замкавай гары таксама была змешчаная В. Студніцкім у згаданым зборніку Rok 1863. Wyroki śmierci. Pod red. W. Studnickiego. Wilno, [1925]. Пераклад гэтай заметкі на беларускую мову быў размешчаны на старонках сайта http://kalinouski.arkushy.by. Рэжым доступу: 13.03.2010

Пытанні

Віктар Кахновіч (Менск): Ацаніце, калі ласка, такі варыянт, што сёмы нумар “Мужыцкай праўды” мог з’яўляцца фальшыўкай, падробкай, зробленай жандармерыяй з мэтай дыскрэдытацыі і ўнясення расколу ў асяроддзе паўстанцаў?
Адказ: Малаверагодна, што сёмы нумар “Мужыцкай праўды” быў фальшыўкай. Эпоха жандарскіх правакацый наступіць пазней – у 70-я – 90-я гады. Звярну ўвагу на падабенства зместу сёмага нумару “Мужыцкай праўды” з вядомым Загадам-зваротам да народу зямлі літоўскай і беларускай. Яны з’явіліся амаль адначасна, у чэрвені 1863г. Гэта быў час, калі ў паўстанні наступіў пералом, звязаны ў вялікай ступені з тым, што пачалі стварацца атрады сялянскай варты. Звычайна, гэта былі 40 – 60 сялянаў, узброеных “халоднай зброяй” на чале з унтэр-афіцэрам. Удзел у варце аплачваўся. Стварэнне сялянскай варты адрэзала лес ад вёскі. Паўстанцы ўжо не маглі як раней зайсці ў вёску за прадуктамі і інфармацыяй. Магчыма брутальнасць тону сёмага нумару “Мужыцкай праўды” і Загаду-звароту да народу... была праявай адчаю, не ведаю...

Аляксандр Ільін (Пінск): Ці не думалі Вы пра тое, што магла існаваць сувязь паміж братамі Каліноўскімі і украінскім нацыянальным рухам?
Адказ: Наўрадці. Сцвярджэнне пра ўплывы на Каліноўскага расейскіх рэвалюцыйных дэмакратаў было агульным месцам савецкай гістарыяграфіі, і хіба сапраўды мела пэўныя падставы. А вось на Украіне склалася іншая сітуацыя. Там стаўленне да паўстання было значна больш негатыўнае, чым, напрыклад, у Беларусі. Дастаткова прыгадаць трагічную гісторыю “Залатой граматы”...

Наталля Васілевіч (Менск): Шматлікія даследаванні асобы Каліноўскага вядуцца ў праваслаўным асяродку. На Кірыла-Мяфодзьеўскіх чытаннях штогод некалькі дакладаў прысвечаны г. зв. “дэмістыфікацыі” асобы Каліноўскага. Выдаюцца кнігі, прысвечаныя гэтаму напісаныя ў такім рэчышчы. Як Вы думаеце, наколькі яны могуць паўплываць на вобраз Каліноўскага, які склаўся ў беларускім грамадстве, беларускай гісторыі?
Адказ: Думаю, гэта вельмі важны кампанент у сучаснай спробе дэгераізацыі Каліноўскага. Відавочна спроба пэўнага праваслаўнага абмежавання беларускай гісторыі. Яна назіраецца ў працах розных гісторыкаў, дзе амаль адкрыта сцвярджаецца, што каталікі ці уніяты не маюць ніякага дачынення да беларускай гісторыі, гэта праваднікі польскіх уплываў, “польскія інтрыганы” і г. д. Можна прыгадаць пачатак 90-х гг. і артыкул Уладзіміра Казберука ў “Літаратуры і мастацтве”, дзе ставілася пад сумненне беларускасць каталікоў Дуніна-Марцінкевіч і Каліноўскага... Сёння пра гэта піша Якаў Трашчанок і ягоныя вучні і прыхільнікі... На самой справе такі “аправаслаўлены падыход” вяртае нас да канцэпцыі заходнерусізму ў той форме, якая ўжо на пачатку ХХ ст. супрацьстаяла беларускаму нацыянальнаму Адраджэнню. На вялікі жаль, гэты сучасны заходнерусізм пачынае напаўняць школьныя падручнікі па гісторыі Беларусі, што можа істотна паўплываць на беларускую гістарычную памяць.

Валянціна Яноўская (Менск): Якімі сіламі і якая праца вядзецца зараз у літоўскіх архівах па дадзенай праблеме?
Адказ: Пры Еўрапейскім гуманітарным універсітэце створаны Інстытут гістарычных даследаванняў Беларусі (ІГДБ). Адным з найбольш паспяховых праектаў Інстытута з’яўляецца праца над выяўленнем дакументальных крыніцаў па гісторыі Беларусі ў архівах і бібліятэках Вільні. Прыярытэтным накірункам пошукаў з’яўляецца праблематыка паўстання 1863 г. і постаць Кастуся Каліноўскага. Даследаванні праводзяць навукоўцы-супрацоўнікі ІГДБ і студэнты старэйшых курсаў бакалаўрскай праграмы “Гісторыя Беларусі і культурная антрапалогія”, сябры студэнцкага Гісторыка-антрапалагічнага гуртка імя Міколы Улашчыка..

Вольга Гарбачова (Менск): Вы распавядалі як выглядае Каліноўскі ў гістарыяграфіі. А як яго асоба разглядаецца ў мемуарнай спадчыне паўстанцаў 1863 г.?
Адказ: Найбольш поўная падборка мемуараў апублікаваная ў зборніку Генадзя Кісялёва “Кастусь Каліноўскі. За нашую вольнасць” (1999). З большага гэтыя ацэнкі добра вядомыя і ўведзеныя ў навуковы зварот. Але варта працягваць працу над пошукам і выяўленнем іншых мемуарных крыніцаў.

Андрэй Вашкевіч (Гародня): Наколькі перспектыўным можа быць вывучэнне пецярбургскіх архіваў у кантэксце сувязяў Кастуся Каліноўскага з расейскімі рэвалюцыянерамі-дэмакратамі?
Адказ: На гэтае пытанне я ўжо часткова адказаў. Вывучэнне ягоных студэнцкіх кантактаў вельмі важнае, бо дапамагае зразумець асаблівасці фармавання свядомасці будучага кіраўніка паўстання. Усё ж такі з Пецярбурга на радзіму вярнуўся ўжо сфармаваны чалавек, які адразу пачаў дзейнасць у Літоўскім камітэце, падрыхтоўку паўстання. Хто на яго аказваў уплыў у Пецярбурзе? Чым быў Пецярбург для станаўлення Каліноўскага? Гэта важныя пытанні. Дарэчы, таксама варта звярнуць увагу на “маскоўскі перыяд”, калі ён на самой справе быў у жыцці Каліноўскага...

Іван Сацукевіч (Менск): Ці ёсць звесткі пра адносіны Каліноўскага да канфесійнага пытання?
Адказ: Безумоўна, ёсць. Адзін з нумароў “Мужыцкай праўды” цалкам прысвечаны уніяцкай царкве. Кастусь Каліноўскі як Яська-гаспадар выказваўся за адраджэнне уніяцкай царквы, заклікаў пакідаць гвалтам навязанае праваслаўе і вяртацца да веры продкаў. Хачу нагадаць, што уніяцкую царкву зліквідавалі ў 1839 г. Прайшло ўсяго 24 гады. Здзейснены гвалт над верай быў жывы ў памяці аднаго пакалення. І, калі сёння нехта піша, што Каліноўскі нібыта спрабаваў раскалоць беларускую нацыю, то ён ацэньвае падзеі з пункту гледжання сённяшняга дня... У 1862 – 1863 гг. не магла настолькі змяніцца свядомасць, каб людзі забыліся пра веру, якую 6-7 пакаленняў беларусаў лічылі сваёй, роднай.

Іншы цікавы сюжэт, звязаны з Лістамі з-пад шыбеніцы, дзе Каліноўскі нечакана, прынамсі для мяне, піша, што калі за нашу праўду Бог нас стаў караці... то мы прападзем марна, но праўды не кінем, хутчэй Неба і шчасце, як праўду, абмінем...

Дыскусія

Алег Латышонак (Беласток):

Мужыцкай праўды ён, калі не памыляюся, піша, што кожны сызматык (праваслаўны), калі не вернецца да уніі, то здохне, як сабака пад плотам. Мы не можам гэта скрываць, калі ў нас большасць належыць да праваслаўнага веравызнання.

24 гады – гэта новае пакаленне. Вядома, што толькі адзінкі на Гарадзеншчыне трымаліся ўніяцтва, і толькі гэтыя сяляне-уніяты падтрымлівалі паўстанне.

Захаваліся ўспаміны прыгонных сялянаў Каліноўскіх. У маёнтку Каліноўскія бацькі і дзеці гаварылі па-расейску. Гэта адзінае іх адрозненне ад палякаў...

Андрэй Вашкевіч:

Хачу падтрымаць Алеся Смаленчука. Дастаткова прыгадаць звесткі Івана Карскага, дзядзькі будучага акадэміка Яўхіма Карскага і карэспандэнта знакамітага этнографа Шэйна. У 1855 г. ён распавядаў, як у вёску Лашу прыехаў праваслаўны поп і патрабаваў спяваць “Госпадзі памілуй”, а сяляне адказалі: ”Мы не маскалі і спяваць “госпадзі памілуй” не будзем”. І адмовіліся малітвы па-расейску чытаць.

Аляксандр Ільін:

На самой справе уніяцкая вера захавалася. Дакументы праваслаўных кансісторый сведчаць, што, напрыклад, у Пінскім уездзе ў 40–50-я гг. ХІХ ст. і пазней сяляне тайна спавядалі уніяцтва.

Аляксандар Радзюк (Гародня):

Не магу згадзіцца з дыягназам смерці уніі праз 24 гады пасля афіцыйнага скасавання. У мяне ёсць выпіска з паказанняў Івана Міхальскага, селяніна мястэчка Косава, 46 гадоў. На пытанне пра веравызнанне ён заявіў, што уніят. І ўлады гэта прымалі нават у афіцыйных дакументах.

Алесь Смалянчук:

Не магу згадзіцца з сцвярджэннем, што за 24 гады канфесійная сітуацыя на беларускіх землях цалкам змянілася. Вядомая даследчыца гісторыі уніі Святлана Марозава працуе над манаграфіяй, прысвечанай барацьбе за уніяцкую царкву. Гэтае змаганне хоць і не набыло формы паўстання, вялося на працягу вельмі доўгага часу. У 1905 г. калі з’явіўся г. зв. Акт аб верацярпімасці, шмат праваслаўных пайшлі ў каталіцкі касцёл. Пераважна гэта былі нашчадкі былых уніягаў. Яны і на пачатку ХХ ст. памяталі пра той гвалт, які зрабілі ўлады ў 1839 г.

Як размаўляла сям’я Каліноўскіх? Дзіўна чуць пра расейскую мову ў гэтай сям’і... Паказанні Гарадзенскай следчай камісіі бацька Каліноўскага даваў на польскай мове. Іх пераклалі на расейскую мову, але падпісаўся ён лацінкай. Упэўнены, што ў сям’і размаўлялі па-беларуску. Інакш адкуль у Кастуся Каліноўскага веданне беларускай мовы... Напэўна, у Свілацкай прагімназіі ён яе не вывучаў.

Юрась Бачышча (Менск):

Я хацеў вярнуцца да пытання веры Каліноўскага. Вы адзначылі, спасылаючыся на адну фразу верша, што магчыма Каліноўскі напрыканцы свайго жыцця расчараваўся ў Богу і ў яго назіраліся памкненні да атэізму. На мой погляд, мы не можам гэта сцвярджаць, таму што нават у наступных радках гэтага верша чытаем: Не наракай, Марыся, на сваю бяздолю, но прымі цяжкую кару Спрадвечнага волю. А калі мяне ўспомніш. Шчыра памаліся. І я з таго свету табе адазвуся. Гэтыя словы сведчаць, што Каліноўскі захоўваў веру. Трэба сказаць, што некаторыя цяперашнія аўтары кшталту Гронскага сцвярджаюць, што Каліноўскі хоць і быў хрышчаным каталіком, але, мяркуючы па ўсяму, да рэлігіі адносіўся дастаткова прахалодна. Ва ўсялякім выпадку, тое, што ён быў фанатычным вернікам, нідзе не зафіксавана. Далей Гронскі паведамляе, што рэлігія была Каліноўскім выкарыстаная. Але калі мы паглядзім на тэксты “Мужыцкай праўды” і іншых вядомых адозваў, можам заўважыць, што ўсе гэтыя тэксты вельмі шчыльна пранізаныя спадзяваннямі на Бога, што сваю праўду Каліноўскі таксама бачыў у Богу. У адным з лістоў да Длускага ён пісаў, што Бог яму дапамагае схавацца ад жандараў. Каліноўскі супрацоўнічаў з ксяндзамі, у т.л. з славутым Антонам Мацкевічам. Усё гэта сведчыць пра тое, што Каліноўскі вельмі спагадліва ставіўся да пытання веры, і лічыў яе важнай часткай ідэалогіі.

Алесь Смалянчук:

Я далёкі ад думкі, што Каліноўскі быў схільны да атэізму. Пра які атэізм можна казаць, калі размова ідзе пра чалавека сярэдзіны ХІХ ст., які нарадзіўся і вырас у шляхецкай сям’і ў Гарадзенскай губерні? Я толькі імкнуўся звярнуць увагу на тое, што для Каліноўскага праблема праўды была вельмі важнай, для яго гэта была Божая справа.